مهرماه فقط آغاز پاییز و بازگشایی مدارس نیست؛ این ماه با عنوان «ماه آگاهی حسی» (Sensory Awareness Month) فرصتی طلایی برای یادآوری اهمیت درک نیازها و ترجیحات حسی ماست. هر فردی دنیا را از طریق حواس خود تجربه می‌کند، اما میزان حساسیت، واکنش و لذت ما از این تجربیات بسیار متفاوت است. شناخت این تفاوت‌ها نه‌تنها به آرامش و تمرکز بیشتر ما کمک می‌کند، بلکه در فرآیند کاردرمانی (Occupational Therapy) نیز نقش مهمی دارد.

در این مطلب، به بررسی مفهوم آگاهی حسی، چالش‌های مرتبط با پردازش حسی و روش‌هایی برای تقویت این آگاهی به‌ویژه از دیدگاه درمانگران و متخصصان کاردرمانی می‌پردازیم.

 

آگاهی حسی یعنی چه؟

آگاهی حسی به توانایی ما در تشخیص، تفسیر و واکنش به اطلاعات حسی اطرافمان گفته می‌شود؛ اطلاعاتی که از طریق حواس بینایی، شنوایی، بویایی، چشایی، لامسه و حس عمقی (proprioception) وارد مغز می‌شوند. این فرآیند که در کاردرمانی با عنوان پردازش حسی یا یکپارچگی حسی (Sensory Processing / Sensory Integration) شناخته می‌شود، پایه‌ی بسیاری از مهارت‌های حرکتی، شناختی و عاطفی است.

پردازش حسی تعیین می‌کند که چرا برخی افراد از صداهای بلند، نور زیاد یا لباس‌های خاص اذیت می‌شوند، درحالی‌که دیگران ممکن است همان شرایط را عادی بدانند. همچنین روی مهارت‌های حرکتی ظریف و درشت، مثل بستن بند کفش، استفاده از قاشق و چنگال یا دویدن و توپ زدن نیز تأثیر دارد.

حتی تشخیص احساساتی مانند گرسنگی، خستگی یا اضطراب، بخشی از همین سیستم است. وقتی سیستم حسی ما در تعادل باشد، می‌توانیم آرام، متمرکز یا پرانرژی باشیم؛ حالتی که برای انجام هر فعالیتی ضروری است.

 

وقتی نیازهای حسی به چالش تبدیل می‌شوند

همه‌ی ما تفاوت‌هایی در پردازش اطلاعات حسی داریم، اما گاهی این تفاوت‌ها آن‌قدر پررنگ می‌شوند که زندگی روزمره را دشوار می‌سازند. در چنین مواردی از اصطلاح اختلال حسی یا چالش پردازش حسی (Sensory Processing Challenges) استفاده می‌شود.

برای مثال، ممکن است کودکی نسبت به صدا بیش از حد حساس باشد و در محیط‌های شلوغ دچار اضطراب شود، درحالی‌که والدینش متوجه این میزان از ناراحتی نمی‌شوند. یا برعکس، برخی کودکان برای درک تحریک‌های حسی نیاز به ورودی بیشتری دارند، در نتیجه به‌صورت مداوم در حال حرکت، لمس یا فشار اشیا هستند.

افرادی با چالش‌های پردازش حسی ممکن است:

• نسبت به صدا، نور، بو یا لمس، بیش‌حساس یا کم‌حساس باشند.

• در انجام فعالیت‌های حرکتی ظریف و درشت بی‌نظم یا ناشیانه عمل کنند.

• در آغاز یا پایان فعالیت‌ها دچار مشکل در خودتنظیمی شوند.

ماه آگاهی حسی فرصتی است تا جامعه، خانواده‌ها و درمانگران نسبت به این چالش‌ها درک عمیق‌تر و همدلی بیشتری پیدا کنند و محیط‌هایی فراگیرتر برای همه فراهم آورند.

 

چرا آگاهی حسی اهمیت دارد؟

1. افزایش سلامت روان و جسم:
   شناخت ترجیحات حسی به ما کمک می‌کند تا محیط و فعالیت‌های خود را طوری تنظیم کنیم که استرس کاهش و آرامش افزایش یابد.

2. تمرکز و بهره‌وری بیشتر:
   با درک تأثیر ورودی‌های حسی بر تمرکز، می‌توان محیط کار یا مطالعه را بهینه کرد.

3. بهبود روابط انسانی:
   درک نیازهای حسی دیگران، همدلی و ارتباط مؤثر را تقویت می‌کند — موضوعی کلیدی در تعامل درمانگر و مراجع.

4. ایجاد محیط‌های فراگیر:
   مدارس، کلینیک‌ها و محیط‌های کاری می‌توانند با رعایت اصول حسی، برای افراد با تفاوت‌های پردازش حسی قابل‌تحمل‌تر شوند.

5. توسعه خودمراقبتی (Self-Care):
   آگاهی حسی بخش مهمی از برنامه‌ی مراقبت از خود است و کمک می‌کند تا فعالیت‌هایی را انتخاب کنیم که انرژی ما را بازیابی و ذهن‌مان را آرام می‌کند.

 

چگونه آگاهی حسی خود را تقویت کنیم؟

• تأمل در تجربه‌های روزانه:
  به صداها، بوها، نورها یا بافت‌هایی که باعث آرامش یا ناراحتی‌تان می‌شوند دقت کنید. نوشتن یک دفترچه‌ی حسی می‌تواند مفید باشد.

• شناسایی محرک‌ها (Triggers):
  عواملی مانند صدای زیاد، نور تند یا لباس‌های زبر را بشناسید و راه‌های کاهش اثر آن‌ها را پیدا کنید.

• استفاده از ابزارهای حسی:
  وسایل ساده‌ای مثل توپ ضد استرس، پد وزنه‌دار، هدفون ضد نویز یا دستگاه نویز سفید می‌توانند به خودتنظیمی کمک کنند.

• طراحی فضای حسی مطلوب:
  در محیط خانه یا کار، نور، رنگ و بافت‌ها را مطابق ترجیحات خود تنظیم کنید تا فضایی آرام و متمرکز داشته باشید.

• تمرین ذهن‌آگاهی و یوگا:
  تنفس عمیق، مدیتیشن یا حرکات یوگا می‌توانند به تنظیم سیستم حسی و کنترل احساسات کمک کنند.

• مشاوره با کاردرمانگر:
  در صورت مشاهده‌ی نشانه‌های اختلال پردازش حسی در خود یا کودکتان، با کاردرمانگر آموزش‌دیده در زمینه‌ی یکپارچگی حسی مشورت کنید. ما در کلینیک کاردرمانی افق مشتاقانه منتظر شما هستیم.

• گفت‌وگو درباره‌ی آگاهی حسی:
  تجربه‌های خود را با دیگران به اشتراک بگذارید تا درک و پذیرش تفاوت‌های حسی در جامعه افزایش یابد.

 

جمع‌بندی

ماه آگاهی حسی یادآور این حقیقت است که هر انسانی دنیای حسی منحصربه‌فردی دارد. با درک این تفاوت‌ها، می‌توانیم زندگی متعادل‌تر، محیط‌های درمانی مؤثرتر و جامعه‌ای همدل‌تر بسازیم.

برای کاردرمانگران، این ماه فرصتی عالی است تا با ارتقای آگاهی بیماران و خانواده‌ها درباره‌ی پردازش حسی، گامی مؤثر در جهت بهبود کیفیت زندگی آنان بردارند.

امسال مهر را به ماه درک، آرامش و آگاهی حسی تبدیل کنیم.

 

نوشته: دکتر بهزاد امینی - متخصص کاردرمانی